Hivi tunakielewa Kiswahili

Kama wewe ni mfuatiliaji wa kampeni za uchaguzi, huwezi kuwa umepitwa na  mjadala huu wa Dr. Slaa “kupora” mke wa mtu. Lakini baada ya kusoma sehemu mbalimbali juu ya hili suala, nimekuja kugundua vitu vikuu viwili. Kitu cha kwanza, hatujui Kiswahili, pamoja ya kuwa hii ni lugha yetu ya taifa. Pili, ni mwamko wetu katika masuala ya udaku, kitu ambacho si kigeni miongoni mwetu.

Mambo haya mawili yanatosha kuakisi taswira ya jamii yetu, kuwa ni jamii ya aina gani. Pamoja na kuwa tunaweza kuangalia haya mambo mawili kwa haraka haraka bila kufikiria mara mbili, lakini kuna siri kubwa iliyojificha. Tuanze na hili la lugha, kabla ya kugusia suala la mapenzi yetu na mambo ya udaku.

Lugha ni nyenzo muhimu sana katika jamii ye yote ile, na kwenye jamii ya watu wenye akili timamu hilo linafahamika. Kwani lugha hutunza mila na desturi zetu, historia yetu, huonesha ukuaji wa jamii, mwenendo wa jamii  na mambo mengine. Hivyo utunzaji wa lugha ni jambo la muhimu, pamoja na kuiheshimu.

Leo hii Kiswahili, kama Kiingereza, kimekua kwa uzuri na ubaya. Ukuaji wa lugha umechangiwa na vitu mbalimbali, kama teknolojia, mabadiliko ya maisha na kadhalika. Kwa mfano kwenye katuni hii, tunaweza kuona ni jinsi gani teknolojia ya sms ilivyobadili utumiaji wetu wa maneno na lugha kwa ujumla.

Utumiaji wa lugha wa namna hii unaweza kuangaliwa au kutafsiriwa kama ushahidi wa ongezeko la umomokaji wa maadili. Pia, kuonesha ni jinsi gani jamii yetu ilivyobadilika haraka — kutoka kuwa jamii makini mpaka jamii inayochukulia mambo kirahi-rahisi. Ukweli huu usichukuliwe kama ni sifa, bali fedheha kubwa.

Sasa tukirudi kwenye matumizi ya lugha, na leo nitajadili matumizi ya maneno haya mawili, kuporwa na kuiba au kuibiwa. Nimeona nijadili kwani yametumika sana siku mbili hizi kwenye vyombo vya habari mbalimbali. Hofu yangu ni kuwa wengi wetu hatujui matumizi fasaha ya maneno hayo; labda yametumika makusudi, ili kuamsha hisia badala ya fikra. Pamoja na kuchochea udaku badala ya busara.

Ndugu Daniel Mahimbo, amelalamika kuwa “ameporwa” mke na mgombea urais wa Chadema, huku wengine wakitumia neno “kuiba”. Lakini, je, neno “ameporwa” au “kupora” ni sahihi? Uelewa wangu mdogo wa neno kuporwa au kupora linahusihwa na uwizi, hivyo huweza kuamsha hisia za kifedhuli kirahisi na haraka. Na hilo ni kweli, kwani leo hii tunaona mawazo mengi ya kifedhuli katika mijadala mbalimbali kuhusiana na hili suala.

Pili, mtu ukiporwa, inamaana umeibiwa, na kwa kawaida katika taratibu za kijamii, unatakiwa kupeleka hilo suala polisi. Hapo hapo inaleta picha ya unyang’anyi, tena wa kutumia nguvu. Lakini, je, hilo ndilo lililotokea kwenye hili tukio?

Pia, mtu kawaida unaporwa mali yako, kwa maana ya kitu, lakini unaposema umeporwa mke, hiyo inaleta hisia ya kuwa mke ni mali yako. Sasa mjadala huo unaweza kutupeleka kwenye mambo mazito ya kijinsia, hilo ningeomba tujadili siku nyingine tena.

Tatu, kuiba kwa kawaida ni tendo ambalo mtendewa hufanyiwa bila kujua. Sasa, je, ndugu Mahimbo hakujua kuwa mke wake haishi nyumbani kwao tangia mwezi wa tatu? Kama hivyo ndivyo ilivyo, nadhani na yeye inabidi atazamwe alikuwa mume wa aina gani. Pia na kama alikuwa baba wa aina gani, kama alikuwa anajali familia yake, au alikuwa na tabia kama za wanaume wengi ambao hutelekeza familia zao kilolela-holela.

Tatizo langu kuu juu ya habari hii ni ukosefu wa umakini. Kivipi?

Lugha za kirahisi-rahisi zikitumika kwenye vyombo vya udaku, inaeleweka, kwani lengo hasa ni kutumia lugha ambazo zitaamsha hisia na sio fikra. Vyombo hivyo hutengeneza pesa kwa kutumia lugha na picha kucheza na watu kisaikolojia.

Lakini vyombo vya habari visivyo vya udaku vinapotumia lugha nyepesi-nyepesi unabidi upatwe na wasiwasi juu ya mustakabali wa jamii yetu na huko tunapoelekea. Wasiwasi wangu zaidi ni kuwa taaluma ya uandishi wa habari imeanza kuingiliwa na mamluki na hadhi yake imeanza kupotea kwa kasi inayotisha.

Maneno fasaha yangetumika yangesaidia kutupa usahihi wa suala hili, na majadiliano ya kijinga yasingekuwa mengi. Kwani matumizi sahihi ya lugha huziba mianya ya uwezekano wa mawazo tata au ya kijinga kupenya na kutuathiri sisi sote. Hii si kwa habari hii tu, ipo mifano mingi.

Kwa mfano, sote tunajua kuwa Mheshimiwa Lowassa hakustahafu, bali alijiuzulu. Lakini kila atokeapo kwenye chombo cha habari, yeye huitwa Waziri Mkuu mstahafu. Kwanini? Neno kustahafu huficha ukweli wa hali halisi na kupotosha mantiki, na hata kulaghai historia ya kilichotokea kwa kizazi kijacho.

Hapo hapo, neno kustahafu humlinda mhusika na kunyamazisha watu ambao wangependa kuuliza maswali juu ya kitendo cha kujiuzulu. Kujiuzulu huleta picha ya kuwa kuna dhuluma fulani ilitokea, lakini neno kustahafu huhusishwa na busara. Hapo tunazidi kuona nguvu ya lugha jinsi ilivyo nyenzo muhimu sana katika jamii; si tu kama chombo cha kutuwezesha kuwasiliana peke yake.

Lakini kabla sijamalizia na aya ya mwisho, nimejaribu kujiuliza: Kwanini jamii yetu ina mwamko mkubwa wa mambo ya udaku? Je, hii ni ishara kuwa umakini wetu ndio huo unatutupa mkono? Je, utandwazi ndio wa kulaumu?

Lakini labda ya kutokana na maisha kuwa magumu, watu wanatumia habari za udaku kupunguza misongo ya maisha. Pia inawezekana habari nyingi kuhusu jamii zetu ni habari za kusikitisha au kuudhi, hivyo watu wamechoka na kuamua kupunguza mawazo na habari za udaku au ‘nyepesi.’ Hii labda inatokana na (ukweli kwamba) watu walio wengi wamepoteza imani ya mabadiliko yanayohitajika kutokea, hivyo kutojali tena.  Labda nimekosea kabisa? Sijui.

Mwisho ningependa kuwasihi, jamani tuwe makini na matumizi ya lugha, kwani matumizi yetu ya lugha yanaweza kutujenga au kutubomoa sisi na jamii yetu. Na hata kutuchochea kuwa watu wenye kutumia fikra au kutuhamasisha kuwa watu wajinga. Hili ni dhahiri, kwani tumehamasika kweli-kweli na hili suala la “uporwaji” wa mke, ikichangiwa na lugha inayotumiwa na vyombo vya habari. Bila kutilia maanani kuwa mpaka sasa hatujui ukweli na undani. Lakini baada ya kuona tu maneno, “kuporwa” na “kuiba,” basi tumepandwa na jazba, bila ya kufikiri. Kama jinsi ‘tunapovimba vichwa’ tuitwapo “wananchi wenye hasira kali.”  Na kuhalalisha matendo yetu ya kinyama. Hii si ishara nzuri, kwani tukiendekeza hii hali tutakuwa watu wa kuongozwa na hisia na sio fikra; tutafanya mambo mengi kwa papara na sio kwa busara.